6°
Bu sefer ki yazım köşe yazısına göre biraz daha uzun oldu. Okuduğunuzda benzin ve motorin fiyatlarının bu kadar yüksek olmasında ki asıl suçlunun döviz ve Tüpraş olmadığını göreceksiniz.
Öncelikle dünyanın en pahalı benzinini kullanıyoruz sloganından bir vazgeçelim. Bizler dünya ülkeleri arasında en pahalı benzini kullanan kişilersek emin olun ki dünyada en fazla vergi kaçıran ülke insanlarından biride biziz. Bunu maalesef bilerek ya da bilmeyerek yapıyoruz. Kimi iş adamları garajlarında iki milyon değerinde 6-7 tane aracı varken 700bin TL (Bu rakam da gösterebildiği en düşük gelire göre hesaplanmış miktarı) ödemeyen iş adamlarımızla bunlara maalesef bilmeyerek çanak tutan maaşlı kamuda veya işçi olarak çalışan vatandaşlar olarak bizler.
Dünya ekonomilerinde çeşitli vergi toplama yöntemleri vardır. Bu yöntemlerden biri de dolaylı vergi toplama yöntemidir. Şuan için devlet ihtiyacı olan parayı bir şekilde tahsil etmeye çalışıyor. Neden? Çünkü ülkede özel işletmelerin kazançları ile gösterdikleri gelir miktarları arasında büyük farklar yatıyor. Kaçımız kuyumcudan, özel doktordan, internet kafeden, kafelerden (dijital adisyon kağıdı ile fişi karıştırmayalım) vb. mekanlardan ücret ödediğimizde fiş istiyoruz. Büyük çoğunluğumuz almıyor umursamıyor. O zaman demezler mi adama “ee güzel kardeşim sen bir alıcı olarak vergi mükelleflerinden fatura almazsan, vergi mükellefi teşebbüsler kazanç beyan etmezse ben nasıl sana devlet olarak hizmet götüreceğim.” Hal böyle olunca devlette yıllık gelir vergisi ve Kdv’yi tüm ülke vatandaşlarına bölerek homojen bir şekilde toplama yoluna gidiyor. Özel iletişim vergisi, ÖTV, petrol ürünlerinde EPDK payı doğrudan hazineye aktarılıyor. Böylelikle bütçe dengesi sağlanmaya çalışıyor. O yüzden şuan Avrupa piyasasından yaklaşık 50kr-60kr daha yüksek benzinin fiyatı. Motorin ise daha yakın Avrupa fiyatlarına.
Gelelim ülkemizde benzin ve motorine yapılan zamlara. Öncelikle şunu unutmayalım ki benzin ülkelerin gelir durumuna göre fiyatı belirlenecek bir şey değildir. Petrol ithal edilirken maalesef İran, Suudi Arabistan, siz Müslümansınız, sizin dış borcunuz fazla o yüzden avrupaya varil fiyatı 100$’a size 80$’a satalım demiyor. Herkese aynı tarife. Avrupanın gelir düzeyi daha yüksek onlarda bu fiyat normal bizde daha düşük olmalı gibi medyada konuşan bazı gereksizlerin laflarına aldanmamak lazım. Benzin şuan avrupada ortalama 3,7 TL Türkiyede 4,3TL .
Peki, bu benzinin fiyatı nasıl belirleniyor arkadaş?
Tüpraş fiyatını belirlerden tek cümlelik klişe bir cümlesi vardır. “Türkiye Petrol Rafinerileri AŞ’nin (TÜPRAŞ) ürün satış fiyatlarını 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanununda tanımlanan “en yakın erişilebilir dünya serbest piyasa oluşumu” olan Akdeniz ürün fiyatları ve dolar satış kuru takip edilerek belirler.” Yani Tüpraş öyle kafasına göre ben motorini artık %10 zamla yarından itibaren satıyorum arkadaş diyemez. Neden? Çünkü, 20 Aralık 2003’de yürürlüğe giren 5015 sayılı yasa gereği petrol ürünü ithalatı, lisansı olan kuruluşlar için 1 Ocak 2005 tarihinden geçerli olmak üzere tamamen serbesttir. Özellikle çevre ülke rafinerileri (Rusya, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve İsrail) Türkiye piyasasını çok yakından takip etmekte ve fiyat avantajı görürlerse ürünlerini ülkemizde pazarlamaktadırlar. Yani olurda Tüpraş satış fiyatı çevre rafinerilerden daha pahalıya gelirse dağıtım şirketleri (Opet, petrol ofisi, total vb.) bu rafinerilerden de işlenmiş ürün (benzin, motorin vb.) alabilir demek oluyor. Bu da Tüpraş, Türkiye piyasasından tekeldir yalanını bir nebze olsun geri plana atıyor.
Tüpraş ürün alırken dövize bağlı olarak aldığı doğrudur ama satış fiyatları dövize bağlı değildir. Yurt içi satış fiyatında belirleyici Akdeniz piyasası etkili olur. Bu sebeple döviz fiyatında ki azalış ve artışla birebir fiyat politikası örtüşmez. Ayrıca petrolün varil fiyatı 10 kr yükseldiğinde bu alıcıya direk 10kr olarak yansımaz bunun taşıma bedeli artar(gemi de su yakmıyor onunda yakıt ücreti artıyor), petrolün mali değeri yükseliyor böylelikle taşımada ki sigorta masrafları artıyor vb. birçok etmen alış fiyatına doğrudan etki ediyor ama varsayalım benzin fiyatı döviz fiyatı ile birebir orantılı.
Örnek olarak Tüpraş’ın bir litre benzinin akaryakıt dağıtım firmalarına satış fiyatı 1,7 TL. Benzinin istasyonlarda son kullanıcıya (araç sahiplerine) satış fiyatı 4,3 TL. Aradaki 2.6TL neler var; ÖTV, KDV, bayi ve akaryakıt dağıtım karları ve masrafları. Petrolü kim alıp işliyor ve benzin yapıyor? Tüpraş. Tüpraş 1,7 TL satarken petrolün varil fiyatı 100$ ama 5 gün sonra petrol 91$ dolar oldu. Ne oldu petrol %9 düştü. 1,7’nin %9 düştüğünüzde 1.55TL olur(Olmaz da düz mantıkla olur diyelim). Yani toplamda 15Kr bir indirim olur. Ama bizim beklentimiz satış fiyatı olan 4,3’den %9 düşerek 3.91 TL den satılması. Yani 38Kr bir indirim beklentisi içindeyiz lakin bu indirimi ÖTV, EPDK payı ve KDV hesaplandıktan bayi karı üstüne konulduktan sonra satış fiyatı üzerinden yapılmıyor ki, petrolü alan ve işleyen Tüpraş yapıyor dolayısıyla Tüpraş fiyatına yansıtıyor ve bu da pompa fiyatına en iyi ihtimalle yaklaşık 17 kr indirim olarak yansır. Kaldı ki bu hesapta döviz kuru değeri, petrol kalitesi, taşıma, işleme maliyeti, yolda geçen zaman vb. yüzlerce değişkenin sabit kaldığını varsaydık.
Ülkemiz etrafında 71 adet rafineri ile rekabet halinde olan Tüpraş benzini, motorini satarken bizim beklentimiz oranında indirim yapması mümkün değildir. Uluslararası piyasalarda benzin 2012 den beri %20 üzerinde bir fiyat artışına maruz kalmışken motorin aynı dönem içinde %5 gibi bir rakamda kalmıştır. Bu da benzin ile motorin fiyatlarının daha da açılmasına sebep olmuştur.
Bunların yanında Tüpraş kar etmiyor mu? Elbette kar ediyor. Akdeniz piyasasında akaryakıt fiyat istikrarı olsun ve günlük değişmesin diye genelde 5 günlük bir süre temel alınıyor. 5 günlük ortalama bazlarında yükselişleri mümkün olan kısa zamanda fiyatlara yansıtırken indirimleri gecikmeli olarak yapıyor. Tüpraş, 10’a yakın ülkeden 15 civarında petrol çeşitiyle işleme yapan bir şirket olarak satışlarının çok büyük bir yüzdesini ihraç etmektedir. Çok düşük fiyatlarla satış yaptığından söz etmek gerçekçi olmaz ama benzin fiyatlarını da sadece ülkemizde Tüpraş‘a ve dolar kuruna bağlamak hayalcilikten öteye gitmez.
Ülkemizde benzin fiyatları hesaplanırken kabaca her yerde bulabileceğiniz şu formül uygulanır.
Rafineriden çıkış fiyatına +ÖTV+EPDK eklenir Bayi-akaryakıt dağıtım firması karını ekler bir de KDV(%18) eklenir. Tüpraştan 1.6TL civarından çıkan benzin gelir size 4.3 TL’ye.
ÖTV benzin için 1.89Tl litre başına ödenir. Motorinde 1.30TL. EPDK payı litre başına 2kr civarındadır. Bayi ve akaryakıt dağıtım firmasının karı ise %10’u geçmez %5’den de aşağıya düşmez.
Ülkemizde akaryakıt fiyatlarının belirlenmesinde sadece ham petrolün döviz cinsinden değeri değil, Tüpraş’ın satış karı, akaryakıt firmasının dağıtım ve kar marjı, EPDK payı, ÖTV, KDV, bayi karı gibi bir sürü unsur vardır. Bu sebeple Türkiye’de benzin fiyatlarının düşük olmasının normal şartlarda imkanı yoktur. EPDK payı, ÖTV ve KDV kaldırıldığında da bütçede ki açığı kapatacak başka bir mali kaynak yoktur. Düzenli vergi ödeme, ödetme bilincimiz oturmadığı sürece telefon görüşmelerinden, araç satın almada, benzin kullanmada ve daha birçok sektörde ÖTV ödemeye mahkumuz.
D. Uğur TURAN
Uluslararası Ticaret ve Enerji Danışmanı
Kurumsal İlişkiler Müdürü
